Het zijn twee prachtige villa's aan de Wannsee. De ene was het idyllische zomerverblijf van de beroemde Joods-Duitse schilder Max Liebermann. De andere zal voor altijd verbonden blijven met de vergadering die het lot van miljoenen Joden bezegelde: de Wannseeconferentie.
Zomers paleisje
Na een fietstocht van ruim anderhalf uur over de Kurfürstendamm en door het Grunewald bereiken we eindelijk de Wannsee. Aan de westoever van het meer ontstond in de late negentiende eeuw een villawijk voor welgestelde stedelingen die de zomers liever in het groen aan het water doorbrachten. Onder hen de beroemde impressionistische schilder Max Liebermann die samen met zijn vrouw Martha en hun dochter Käthe een stijlvolle maar bescheiden villa bewoonde. Mein Schloss am See, noemde Liebermann zijn zomerhuis niet zonder ironie.
In een hoge, gewelfde ruimte op de eerste verdieping staat een schildersezel met een schilderij waarop Liebermann aan een zelfportret werkt. Het is alsof we even over zijn schouder mogen meekijken. Vreemd genoeg is de naam Liebermann in Nederland vrij onbekend, hoewel de kunstenaar tussen 1870 en 1914 meerdere zomers in ons land doorbracht. Als na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog reizen niet langer mogelijk is, trekt hij zich aan de Wannsee terug, waar hij de weelderige tuin als motief voor zijn schilderijen ontdekt. Weer beneden lezen we in een vitrine een aantal antisemitische brieven die de schilder ontving. We realiseren ons dat hij meer aan zijn hoofd moet hebben gehad dan zijn zonnige, schijnbaar zorgeloze schilderijen doen vermoeden.
30 januari 1933
In de wintermaanden verbleef het echtpaar Liebermann in een ander optrekje pal naast de Brandenburger Tor. Als op 30 januari 1933 Adolf Hitler als Rijkskanselier wordt beëdigd marcheren de bruinhemden van de SA met fakkels langs hun voordeur. Het verleidde de door de nazi's verketterde kunstenaar tot de legendarische uitspraak:
“Ich kann gar nicht soviel fressen, wie ich kotzen möchte” (ik kan niet zoveel vreten, als ik zou willen kotsen).
Na de machtsovername besluit Liebermann al zijn functies, zo was hij lang directeur van de kunstacademie te Berlijn geweest, neer te leggen. Twee jaar later sterft de kunstenaar in een sociaal isolement.
Ontaarde Kunst
In 1937 organiseren de nazi's de tentoonstelling 'Entartete Kunst'. Ontaard luidde het hatelijke etiket dat het regime op kunstwerken plakte die niet in het reine Duitse plaatje pasten: Kokoschka, Marc, Kandinsky, Nolde, Klee...hun expressionistische schilderijen werden als gestoord ingedeeld.
Als reactie op de nazipropaganda steken een aantal 'ontaarde' kunstenaars de koppen bij elkaar en besluiten om in Londen een anti-tentoonstelling op poten te zetten. Ook Martha Liebermann ondersteunt dit initiatief en geeft toestemming om een aantal werken van haar inmiddels overleden man, waaronder een portret van Albert Einstein, te exposeren. Hoe deze communicatie onder de neuzen van de nazi's heeft kunnen plaatsvinden en hoe de kunstwerken ongemerkt naar Engeland werden gesmokkeld is tot op de dag van vandaag in nevelen gehuld. Niet lang daarna wordt Martha Liebermann uit beide huizen verdreven. In 1943 maakt ze een dag voor haar geplande deportatie naar Theresienstadt zelf een einde aan haar leven.
Ter ere van het 70-jarig jubileum van de Londense tentoonstelling exposeerde de Max-Liebermann-Gesellschaft de afgelopen maanden een selectie van de 'ontaarde' schilderijen in het voormalig zomerverblijf. Wat ooit door het nazi-regime werd verguisd, geldt nu als cultureel erfgoed van onschatbare waarde.
Managers van de dood
Nog geen half kilometer verderop, aan de Am Großen Wannsee 56–58, ligt een andere villa. Ze werd in 1914 gebouwd voor de steenrijke ondernemer Ernst Marlier, die later een oplichter bleek te zijn, maar dat detail is verbleekt door wat zich hier later afspeelde.
Op 20 januari 1942 vond hier de Wannseeconferentie plaats: een korte vergadering met vijftien hoge nazi-ambtenaren onder leiding van Reinhard Heydrich. Vaak wordt gezegd dat hier de Endlösung - de uitroeiing van de Europese Joden - werd besloten, maar dat besluit was toen al genomen. Wat hier gebeurde, was het bureaucratisch finetunen van de massamoord.
De deelnemende ministeries en diensten moesten op één lijn worden gebracht. De SS zou de leiding krijgen. Alles werd tot in detail voorbereid: het aantal Joden in elk Europees land - in totaal elf miljoen - stond keurig in de notulen, opgesteld door Adolf Eichmann.
Wie vandaag de vergaderzaal bezoekt, ziet de glazen vitrine met die lijst. Het is huiveringwekkend om te lezen hoe in dezelfde notulen waarin over deportaties wordt gesproken, ook staat vermeld dat men ondertussen ontbeet (met een hard of zacht gekookt eitje?). Gruwel en alledaagsheid, achteloos naast elkaar.
Na afloop schijnen Heydrich en Eichmann nog even bij de open haard te hebben nagepraat, cognac in de hand. De voorbereiding van de grootste volkerenmoord uit de geschiedenis was voor hen slechts een werkoverleg.
Na afloop schijnen Heydrich en Eichmann bij de open haard boven een glaasje cognac nog wat te hebben nagepraat. De grootste volkerenmoord uit de geschiedenis was hun dagelijkse werk. Het blijft een huiveringwekkende gedachte.
Niels & Jard
