Een zonnige herfstdag in Schöneweide, een arbeiderswijk in het zuidoosten van Berlijn. Tussen rustige woonblokken staan achter een onopvallend hekwerk meerdere lage barakken. Als er geen informatieborden zouden hangen, zou je waarschijnlijk argeloos aan dit buurtje voorbij lopen. Hier, in de Britzer Straße, bevindt zich echter het `Dokumentationszentrum NS Zwangsarbeit`, dat zich met de geschiedenis van de dwangarbeid in de Tweede Wereldoorlog bezighoudt.
De barakken werden pas relatief laat gebouwd, in 1943, en waren bedoeld voor in totaal 2.160 personen. Het complex werd nooit ten einde gebouwd, maar in 1944 woonden en werkten hier meer dan duizend mensen. Ze sliepen in barakken, die uit `Schlacke` gebouwd waren, een goedkoop soort steen, geproduceerd uit afvalmateriaal.
„De Duitsers hadden een goede reden om met `Schlacke` te bouwen“, vertelt de gids deze ochtend. „Aangezien de barakken midden in een woonwijk stonden, zouden ze, wanneer ze tijdens een bombardement geraakt zouden worden, meteen in lichterlaaie staan als ze van hout zouden zijn. Daarmee vormden ze een gevaar voor de Duitse bevolking in de omgeving. Het was daarom uit eigen interesse dat de barakken uit steen bestonden.“
Geen schuilkelders voor Polen en Tsjechen
De dwangarbeiders in Schöneweide werkten onder andere in een batterijfabriek en in de wapenindustrie in dit deel van de stad. Onder een deel van hun woonbarakken bevonden zich kelders voor een luchtalarm. „Er was niet genoeg plek voor alle bewoners“, volgens onze gids. „De te werk gestelde Polen en Tsjechen kregen daarom geen toegang tot de schuilkelders. Zij golden voor de Duitsers als minderwaardige mensen.“ Helemaal onderaan de `rassenladder` van de nazi`s stonden de inwoners uit de Sovjetunie, de zogenaamde `Ostarbeiter`, die ook op veel plekken in Duitsland moesten werken.
Behalve Oost-Europeanen woonden en werkten in Schöneweide honderden Italianen. In het begin van de Tweede Wereldoorlog was Italië een faschistisch partnerland van Duitsland. Echter nadat de Italianen in september 1943 uit het verbond met de nazi`s waren gestapt, arresteerde de Wehrmacht ongeveer 650.000 Italiaanse soldaten en officieren, die voor een groot deel gedwongen werden, voor de Duitsers te werken.
De leefomstandigheden in de barakken waren slecht. De bewoners sliepen dicht op elkaar in stapelbedden. Per woonruimte met meestal zestien bewoners stond een kleine kachel ter beschikking die met een beperkte hoeveelheid hout gestookt moest worden. Aan de ene kant leden de (merendeels) mannen extreem onder de koude oorlogswinters. Aan de andere kant wilden ze ook niet te veel stoken, omdat bij een behaaglijke warmte alle vlooien, luizen en ander ongedierte actief werden. De was- en wc-ruimtes waren veel te klein voor de honderden dwangarbeiders, het eten was slecht, de werkdagen lang.
Nederlanders in beter aanzien dan Oost-Europeanen
De tewerkgestelden kregen, afhankelijk van hun nationaliteit, een gering loon. Scandinaviërs en Nederlanders stonden relatief hoog in het aanzien bij de nazi`s. Dwangarbeiders uit deze landen hadden dan ook relatief veel vrijheden; ze mochten gedeeltelijk hun slaapbarakken verlaten en de stad bezoeken. Onderdanen uit Centraal- en Oost-Europese landen hadden deze vrijheden niet, bovendien verdienden ze aanzienlijk minder. De zogenaamde Ostarbeiter uit de Sovjetunie ontvingen bijna niets. Dwangarbeiders die niet aan de opgelegde werknormen voldeden, leden onder een vermindering van hun voedselrantsoen, werden naar strafkampen gestuurd, of naar concentratiekampen verplaatst.
Vrijwillig naar nazi-Duitsland
Wat veel mensen niet weten: door de ongekende economische crisis in heel Europa in de jaren dertig, met een massale werkloosheid en in veel landen een gierende inflatie, was de nood op veel plaatsen zo hoog, dat vóór de oorlog werkloze arbeiders vrijwillig naar Duitsland vertrokken om in de industrie of landbouw aan het werk te gaan. De nationaal-socialisten zetten heuse wervingscampagnes in landen als Frankrijk en Nederland op, en haalden op die manier honderdduizenden werklozen naar Duitsland.
Ongewenste verbroedering
Toen de oorlog eenmaal begonnen was, werd de vraag naar arbeiders alleen maar groter, omdat een groot deel van de Duitsers aan verschillende fronten vocht. Niet alleen mannen, maar ook vrouwen kwamen naar Duitsland, deels vrijwillig, maar steeds vaker gedwongen. Ze werkten in de oorlogsindustrie, in de landbouw of in het huishouden. Velen van hen werden uitgebuit, vaak ook seksueel misbruikt.
Soms leidde de tewerkstelling echter ook tot ongewenste toenadering. Zo kwam het meermaals voor, dat Poolse dwangarbeiders in Beieren, die bij de boeren op het land in huis woonden, met hun katholieke geloof de symphatie van hun ´gastheren´ verdienden. In de laatste oorlogsjaren werd het daarom in Beieren verboden, om dwangarbeiders in je eigen huis onder te brengen.
Onbegrip na thuiskomst
In 1944 was practisch elke tweede werknemer in Duitsland dwangarbeider. Alleen al in Berlijn waren er meer dan 3.000 plekken, waar mensen ondergebracht waren, die op verschillende locaties gedwongen voor de nazi`s werkten. In totaal werkten maar liefst 26 miljoen mensen als dwangarbeider in Duitsland. Ter vergelijking: Nederland telde destijds ongeveer 9 miljoen inwoners. De dwangarbeiders waren krijgsgevangenen, mensen uit de concentratiekampen, Joden, Roma, Sinti, mensen uit Oost- en West-Europa. Aan het eind van de oorlog keerden velen van hen naar hun eigen land terug, waar ze vaak met de nek werden aangekeken. Waarom hadden ze de oorlog overleefd en met de vijand samengewerkt?
Slechts enkele dwangarbeiders hebben na de Tweede Wereldoorlog een financiële compensatie voor hun tijd in het Duitse Rijk ontvangen. Tot op de dag van vandaag is er veel onbegrip en een gebrek aan kennis over deze tijd. Daarom is een bezoek aan het Dokumentationszentrum NS Zwangsarbeit in Oberschöneweide absoluut de moeite waard. De toegang tot het informatiecentrum is gratis. Ter plekke staan audioguides met Nederlandstalige informatie ter beschikking.
Wie wil, kan met Hartje Berlijn deze boeiende locatie bezoeken, bijvoorbeeld in combinatie met een fietstocht door het onbekende, maar fascinerende zuidoosten van Berlijn, waar we je de industriële geschiedenis, het groen langs de rivier de Spree en de overblijfselen van de DDR in dit gebied kunnen tonen.
Zie ook: www.ns-zwangsarbeit.de
Jeroen Kuiper
