Ook 75 jaar na de bevrijding is de Tweede Wereldoorlog nog een gespreksonderwerp. En dat is begrijpelijk. Vele generaties zijn door deze tijd op de een of andere manier "geraakt", hebben bijvoorbeeld ouders of grootouders die de oorlog hebben meegemaakt. Bij mij is dit niet anders. Tijdens fietstochten vragen mijn gasten vaak waarom de Duitsers nazi's zijn geworden en waarom ze miljoenen Joden hebben vermoord, of wat de Duitsers van dit of dat vinden...
Het probleem hierbij is voor mij dat „de Duitser“ net zo min bestaat als „de Nederlander“ of „de jood“ etc.. De ervaringen en het gedrag van mensen in de jaren 1933-45 waren veelal individueel. En toch, mijn grootouders waren in veel opzichten typisch voor hun generatie. Er waren ook ervaringen die mensen met elkaar deelden.
Zo waren mijn opa en oma niet de mensen die door de geallieerden uit een concentratiekamp werden bevrijd. Maar zij behoorden tot de miljoenen Duitsers die vanaf 1933 op zijn minst waren “meegelopen”. Voor hen was de capitulatie in mei 1945 een vernedering, een schande en Hitler de slechterik die het allemaal had veroorzaakt. Over bepaalde “activiteiten” van mijn opa werd met geen woord gerept. Bijvoorbeeld dat hij met vrij grote zekerheid vanaf september 1939 Poolse steden heeft gebombardeerd, misschien ook Rotterdam en zeker Coventry en Londen. Geen woord ook over dat mijn oma plezier had gehad in haar jaren bij de Bund Deutscher Mädel (de meisjesorganisatie van de Hitlerjugend). Beide spraken ze liever over andere dingen. Meestal over hoe zwaar het voor hen was geweest in de oorlog.
Goed, mijn grootvader is boven Londen de eerste keer gewond geraakt en kon niet meer vliegen. Toen kwam hij als mecanicien in een tankleger in het oosten terecht en raakte daar opnieuw gewond. Dat hij het überhaupt heeft overleefd is een wonder. Pas de laatste jaren, na zijn dood, is mij duidelijk geworden hoe zeer hij getraumatiseerd moet zijn geweest.
Mijn oma is bij een bombardement gewond geraakt. De littekens kon ik bij alle twee in de zomervakanties zien. De grote gaten in hun vlees. Die in hun ziel zie ik nu pas. Waarom? Niet alleen omdat ik ouder ben geworden, maar ook omdat ik historicus ben en een professionele afstand kan houden. Lange tijd hebben mijn grootouders hun kinderen nog gekwetst. Hoeveel daarvan was "zwarte pedagogiek", de autoritaire manier van opvoeden, die mijn grootmoeder kende uit haar tijd bij de BDM. Hoeveel kwam er van haar eigen trauma's? En hoeveel was haar karakter? Over mijn opa kan ik achteraf zeggen dat hij een gebroken man was. Echte betrokkenheid tonen, zich inleven in anderen, was moeilijk voor hem.
En toch, als je tot aan het einde van je leven, ook 40 jaar en langer na Hitler nog steeds dingen blijft zeggen als: Hij had voor de oorlog ook veel goede dingen gedaan. Je hoort al die clichés over Autobahnen (gepland voor '33 door anderen) of hoe snel de werkloosheid verdwenen was (omdat vanaf 1933 de oorlogsindustrie werd opgebouwd ). Of hoe gaaf het was als 18-jarige mecanicien te kunnen vliegen of met vriendinnen op vakantie te kunnen…
En dan nog de tirades over Willy Brandt (naoorlogse Bondskanselier van de SPD) en over Marlene Dietrich die als verraders werden gezien omdat ze vanuit het buitenland tegen het moordende regime vochten. Op die momenten werd mij duidelijk: ze hadden het nooit verwerkt, konden er tot hun dood niet mee omgaan, maar dus ook niet met zichzelf. Ze waren daders maar hebben dat nooit kunnen toegeven.
Ondanks dit alles waren het mensen van wie ik als kind ook hield. Hoe ga ik daar nu mee om, na zoveel jaar? Mijn generatie heeft zelf geen schuld, maar ik voel me wel verantwoordelijk dat deze herinneringen niet worden vergeten. Het is voor mij nooit iets geweest dat ik alleen uit boeken kende, het is altijd ook deel van mijn leven geweest. Hoe ga je hiermee om? Ook dat is per persoon heel verschillend. Mijn schoonvader barstte vaak in huilen uit als hij probeerde te vertellen wat hij had beleefd. Deze geschiedenis is een trauma voor vele generaties...En, het blijft het verhaal van miljoenen Duitse families, hoe eerlijk ze er ook mee om mogen gaan.
Björn
