Het zijn twee prachtige villa's aan de Wannsee. De ene was het idyllische zomerverblijf van de beroemde Joods-Duitse schilder Max Liebermann. De andere zal voor altijd verbonden blijven met de vergadering die het lot van miljoenen Joden bezegelde: de Wannseeconferentie.
Zomers paleisje
Na een fietstocht van ruim anderhalf uur over de Kurfürstendamm en door het Grunewald bereiken we eindelijk de Wannsee. Aan de westoever van het meer ontstond in de late negentiende eeuw een villawijk voor welgestelde stedelingen die de zomers liever in het groen aan het water doorbrachten. Onder hen de beroemde impressionistische schilder Max Liebermann die samen met zijn vrouw Martha en hun dochter Käthe een stijlvolle maar bescheiden villa bewoonde. Mein Schloss am See, noemde Liebermann zijn zomerhuis niet zonder ironie.
In een hoge, gewelfde ruimte op de eerste verdieping staat een schildersezel met een schilderij waarop Liebermann aan een zelfportret werkt. Het is alsof we even over zijn schouder mogen meekijken. Vreemd genoeg is de naam Liebermann in Nederland vrij onbekend, hoewel de kunstenaar tussen 1870 en 1914 meerdere zomers in ons land doorbracht. Als na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog reizen niet langer mogelijk is, trekt hij zich aan de Wannsee terug, waar hij de weelderige tuin als motief voor zijn schilderijen ontdekt. Weer beneden lezen we in een vitrine een aantal antisemitische brieven die de schilder ontving. We realiseren ons dat hij meer aan zijn hoofd moet hebben gehad dan zijn zonnige, schijnbaar zorgeloze schilderijen doen vermoeden.
30 januari 1933
In de wintermaanden verbleef het echtpaar Liebermann in een ander optrekje pal naast de Brandenburger Tor. Als op 30 januari 1933 Adolf Hitler als Rijkskanselier wordt beëdigd marcheren de bruinhemden van de SA met fakkels langs hun voordeur. Het verleidde de door de nazi's verketterde kunstenaar tot de legendarische uitspraak:
“Ich kann gar nicht soviel fressen, wie ich kotzen möchte” (ik kan niet zoveel vreten, als ik zou willen kotsen).
Na de machtsovername besluit Liebermann al zijn functies, zo was hij lang directeur van de kunstacademie te Berlijn geweest, neer te leggen. Twee jaar later sterft de kunstenaar in een sociaal isolement.
Ontaarde Kunst
In 1937 organiseren de nazi's de tentoonstelling 'Entartete Kunst'. Ontaard luidde het hatelijke etiket dat het regime op kunstwerken plakte die niet in het reine Duitse plaatje pasten: Kokoschka, Marc, Kandinsky, Nolde, Klee...hun expressionistische schilderijen werden als gestoord ingedeeld.
Als reactie op de nazipropaganda steken een aantal 'ontaarde' kunstenaars de koppen bij elkaar en besluiten om in Londen een anti-tentoonstelling op poten te zetten. Ook Martha Liebermann ondersteunt dit initiatief en geeft toestemming om een aantal werken van haar inmiddels overleden man, waaronder een portret van Albert Einstein, te exposeren. Hoe deze communicatie onder de neuzen van de nazi's heeft kunnen plaatsvinden en hoe de kunstwerken ongemerkt naar Engeland werden gesmokkeld is tot op de dag van vandaag in nevelen gehuld. Niet lang daarna wordt Martha Liebermann uit beide huizen verdreven. In 1943 maakt ze een dag voor haar geplande deportatie naar Theresienstadt zelf een einde aan haar leven.
Ter ere van het 70-jarig jubileum van de Londense tentoonstelling exposeerde de Max-Liebermann-Gesellschaft de afgelopen maanden een selectie van de 'ontaarde' schilderijen in het voormalig zomerverblijf. Hoewel de reacties op de werken toentertijd nogal uiteen liepen, heeft het predicaat 'entartet' hun populariteit op de lange duur zeker niet geschaad.
Wannseeconferentie
De tweede villa, 400 meter verderop, werd in 1914 gebouwd voor de steenrijke zakenman Ernst Marlier die later een oplichter bleek te zijn. Maar daar kraait geen haan meer naar, na de onheilspellende bijeenkomst die hier in de vroege middaguren van 20 januari 1942 plaatsvond.
Over de Wannseeconferentie wordt vaak gezegd dat daar tot de Holocaust werd besloten. Dat is onwaarschijnlijk omdat de man om wie alles draaide, de besnorde dictator, er zelf niet bij was. Het besluit was vermoedelijk al enkele maanden eerder genomen en het feit dat het massamoorden al in volle gang was, bevestigt dit. De centrale vraag op de conferentie was hoe het voortaan geregelder en efficiënter - om dat woord maar te gebruiken - kon gebeuren. Dat was de taak van de vijftien hooggeplaatste nazi-ambtenaren, de gewillige beulen, de bureau-moordenaars die in de villa aanwezig waren.
De puntjes op de i
Onder leiding van gastheer Reinhard Heydrich, chef van de geheime dienst en ondergeschikte van SS-leider Himmler, werden de betrokken ministeries en andere staatsorganen op één lijn gebracht. De SS zou de leiding nemen bij het systematisch uitvoeren van de massamoord.
Uiterst secuur had men voor de bijeenkomst al in kaart gebracht hoeveel Joden er in de verschillende Europese landen woonden: elf miljoen in totaal. Het getal staat te lezen in de notulen die Adolf Eichmann van de strikt geheime conferentie maakte. Als we de beruchte zaal binnenkomen en ons over de glazen vitrine buigen valt ons weer op hoe dicht gruwel en alledaagsheid soms bij elkaar liggen: naast de paragraaf over de omgang met 'Mischlingen', waar in twijfelgevallen een 'ongunstig' uiterlijk doorslaggevend was voor deportatie, lezen we dat ondertussen heerlijk werd ontbeten met een hard dan wel een zacht gekookt eitje.
Na afloop schijnen Heydrich en Eichmann bij de open haard boven een glaasje cognac nog wat te hebben nagepraat. De grootste volkerenmoord uit de geschiedenis was hun dagelijkse werk. Het blijft een huiveringwekkende gedachte.
Niels & Jard
